PİNUS (ÇAM) YETİŞTİRİCİLİĞİ
Bilimsel Sınıflandırma
Alem: Plantae
Bölüm: Pinophyta
Sınıf: Pinopsida
Takım: Pinales
Familya: Pinaceae
Cins: Pinus
1. Genel Özellikleri
Kuzey yarım küresinde geniş bir yayılım gösterirler. Kuzeyde kutuplardan Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’dan, Güneyde Batı Hindistan, Kuzey Afrika ve Endonezya’ya kadar çeşitli tür ve varyetelerine rastlanır. Çam cinsinin yaklaşık 80 türü vardır.
Yaz, kış yeşildir. Boylu ağaç olup boyu 70 m. ye kadar çıkabilmektedir. Bunun yanında çalı formunda olanları da vardır. Gençlik döneminde dallar çevrel dizilmiş ve yatay yönde gelişmektedir. Orta yaşa gelindiğinde ise dallar dağınık yapı eğilimindedirler. Kısacası gençlik dönemde piramidal yapıdayken ileri dönemlerde bu form bozulmaktadır.
Pinus türlerinde çevre kabuğu pul şeklinde çatlamalar gösterir. Yaşlı gövdelerde kabuklar derin çatlaklı ve kalındır. Tomurcuklar reçineli olup bol sayıda kiremit dizilişli pullara sahiptir.
Yaprakları iğne şeklinde olup 2, 3, 5’i bir arada bulunur. Çamlarda yapraklar gövde ve dallara tek tek dizilmiştir. Yapraklar en fazla 4 yıl bitkide dökülmeden kalabilirler. Yaprakların uzunlukları iklime bağlı olarak değişmektedir. Yaprakların uzunluğu 5-10 cm arasındadır. Soğuk bölgelerde yapraklar kısa, sıcak bölgelerde ise uzundur. Çamlarda uzun ve kısa sürgünler vardır. İlk yaprakların dökülmesinden sonra meydana gelen uzun
sürgünlerde türe göre değişen 2, 3, 5, adet iğne yaprağı taşıyan kısa sürgünler bulunur. Yaprakların kenarları çoğunlukla ince dişlidir. Kısa sürgünlerin dip kısmında 5–12 puldan meydana gelmiş bir kın bulunur.
Çam türlerinin kesin ayrımı kozalak pulu kalkanlarının ve iğne yapraklarının mikroskop altında incelemesi ile yapılır. Çamlar bir evcikli bitkilerdir.
Fotoğraf 1. Çamlarda genç sürgün ve erkek kozalak
Erkek çiçekler, genç uzun sürgünlerin dip kısmında pula dönüşmüş yaprak koltuğunda sarı, turuncu veya kırmızı renkte başak şeklinde bulunurlar. Dişi çiçekler kozalakçıklar hâlinde sürgünün ucunda veya genç sürgünlerin üzerinde dağınık olarak sürgünün yan tarafında tek veya bir arada yer alırlar. Tozlanmadan sonra olgunlaşmaya başlayan kozalaklar genellikle 2-3 yılda açılır. Çamlarda kozalaklar ağaçta dağılmayıp tohum dökümünden bir süre sonra düşerler. Çamlar genellikle kuvvetli bir kök sistemine sahiptir. Kazık kök yaparlar. Bu nedenle de kuvvetli rüzgârlardan ve uzun süren kuraklıklardan zarar görmezler.
2. Ekolojik İstekleri
Toprak isteği bakımından seçici değildir. Her türlü toprakta rahatlıkla yetişebilmektedir. Drenajı iyi topraklarda güzel yetişir. Kuru ve kumlu topraklarda gayet iyi barınırlar. Bol güneşli ortamlarda yetişir. Kurak iklim koşullarında yetişebilen türleri olduğu gibi nemli ortamları seven türleri vardır.
3. Peyzajda Kullanımı
Ev bahçeleri, parklar ve boş alanlarda ağaçlandırma çalışmalarında geniş çapta kullanılırlar. Estetik olmanın yanında fonksiyoneldir. Bitkiler tek olarak kullanılabilmektedir. Eğimli yerlerde Pinus banksiana, P. rigida, P. virgiana kullanılır. Gölge yerlerde yer örtücü olarak P. montana, P. mugo, P. nigra kullanılabildiği gibi, kireçli topraklarda P. halepensis, P. pinea kullanılmaktadır. Deniz rüzgârlarına dayanıklılık açısından P. pinaster kullanılmaktadır.
4. Üretimi
Çam türleri genellikle tohumla üretilmektedir. Bazı türlerin tohumları dinlenmeye ihtiyaç duyarken bazı tür tohumların ise dinlenme dönemi yoktur. Böyle durumlarda tohumlar toplanmalarından hemen sonra ekilir. Çimlenme hemen gözlenir. Bunun yanında bazı tohumlarda dinlenme olduğu için tohumlar + 4 0 C de 1-3 ay katlandıklarında çimlenme oranı artmaktadır. Ekim, araziye serpme ya da sıraya ekim şeklinde olur. Sıraya ekimde 7.5 -10 cm ara ile ekim yapılır. İlk yılın sonunda tohumdan elde edilen fideler 10 cm boyuna ulaşır. Bir yıllık fideler erken ilkbaharda sökülerek 15 x15 cm ara ile yeni yerlerine dikilirler.
Aşı ile üretimde ise, anaç olarak aynı veya yakın türlerden biri seçilir. Kurşun kalem kalınlığında seçilen anaçlar ilkbaharda içerisine kum eklenerek saksılara alınıp açık araziye konulur. Şubat ayına kadar burada korunan anaçlar yan aşı yöntemi ile aşılanır. Aşı kalemleri bir yaşlı sürgünlerden alınır. Aşılama işlemi yapıldıktan sonra 16 0 C’de tutulan bitkilerde 6-7 hafta sonra kallus oluşumu görülür. Hızla pişkinleşen aşılar soğuk yastıklara alınarak ilkbahara kadar burada tutulurlar.
5. Önemli Türleri
I. İki İbreli Çamlar:
P. brutia ( kızılçam ), P. halepensis ( Halep çamı ), P. nigra (Karaçam ) , P. silvestris ( sarıçam ), P. pinea ( fıstıkçamı )
II. Üç İbreli Çamlar:
P. canariensis ( kanarya çamı ), P. rigida ( katran çamı )
III.Beş İbreli Çamlar:
P. strobus ( akçam ), P. wallichiana ( ağlayan çam )
�� Pinus brutia: Kızılçam
Yaprakları ikili, koyu yeşil ve 10–15 cm uzunluktadır. Kozalakları genellikle 2-6 tanesi bir arada çok kısa saplı, yukarıya doğru yönelmiş, uzunca konik 5-12 cm uzunlukta, 4-6 cm çaplı açık kahverengidir. Tohumları iri 8-9 mm uzunlukta ve koyu esmer renktedir. Her türlü topraklarda yetişebilir. pH 5.5 – 7.5 olmalıdır.
Fotoğraf 2. Kızılçamın gövde, erkek ve dişi kozalak yapısı
Erken gelen donlara karşı dayanıklı olmasının yanında, şiddetli geç donlara karşı duyarlıdır. Kışları sert ve soğuk geçen yerlerde kullanılmamalıdır. Sıcaklık ve nispi nem isteği bakımından 10 – 25 0 C ortalama nispi nemi ise % 63–72 arasında olmalıdır.
Tohum ile üretilirken katlanma yapılmalıdır. Yangına karşı çok hassastır. Kabuğu çok fazla tanen içerir. Reçine üretiminde kullanılır. Kuvvetli rüzgârlar nedeniyle şekil bozukluğu görülmektedir.
Fotoğraf 3: Kızılçamın kozalak ve sürgün yapısı
�� Pinus halepensis: Halep çamı
Akdeniz bölgesinde yayılış gösterir. Güney Avrupa ve Batı Asya’da doğal olarak yetişmektedir. Kızılçam ile birlikte karışık olarak kullanılır. Bol dallanma ve çatallanma gösterir. Genç yaşta piramidal yapı gösterirken yaşlandıkça dağınık bir yapıya sahip olur. 10–15 m boylanır. Dalları ince yapıda olup yana doğru gelişmektedir. Budamaya dayanıklıdır.
İğne yaprakları açık renkte ve 6–10 cm uzunluğundadır. 2-3 yılda dökülür. Kozalakları uzun konik, 5-10 cm uzunlukta, 4 cm çapında sarımsı kahverengindedir. Tohumları siyah renkli, oval ve büyük kanatlı olan tohumlar nisan ayında toplanır.
Nem ve toprak isteği bakımından uyumludur. Kurak, besin maddece fakir, kumlu topraklarda gelişebilir. Tuzlu topraklara dayanıklıdır. Güneşli yerleri sever. Deniz kıyısında rahatlıkla yetişebilir. Büyümesi çabuktur. Donlara duyarlıdır. Ilıman ve sıcak iklimi sever.
Tohum ile üretim yapılır. Tohumlar toplanır toplanmaz ekilebileceği gibi 6 haftalık katlamadan sonra da ekilebilir. Rüzgâra dayanıklıdırlar.
�� Pinus nigra: Karaçam
Güney ve Orta Avrupa ile Batı Asya’da doğal olarak yaşar. Marmara Bölgesinde ve Kuzey Anadolu Bölgesinde yayılış gösterir. Gençken piramidal, yaşlı hâlde dağınık bir tepeye sahiptir. Dallar düzenli çevrel olarak dizilmiştir ve hafif yukarı doğrudur. Hızlı büyür. Maksimum 40–50 m boy yapar. Sürgün ucundaki iğne yapraklar çanak gibi bir boşluk oluşturur. İğne yaprakları ikili, koyu yeşil, ucu sivri, 8–15 cm uzunluktadır. 4–16 yıl ömürlüdür. Kozalakları çok kısa saplı, dala oturmuş durumda, parlak sarımsı kahverengi, simetrik, 5–8 cm çapındadır. Kozalakları dikenlidir ve iki yılda olgunlaşır.
Dona karşı dayanıklıdır. Ancak kuraklıktan etkilenirler. Ilıman deniz iklimlerinden çok karasal iklimlerde daha iyi gelişirler. Işık ve yarı gölge ağacıdır. Her türlü toprakta yetişirler. Kalkerli ortamları severler. pH 4 – 6.5 olmalıdır. Tohum koyu esmer renkli, 5-6 mm uzunlukta, ucu sivridir. Üretimi tohum ve aşı ile yapılır. Tohum ilkbaharda atılır. Rüzgâra ve kirli hava şartlarına dayanıklıdır. Park ve bahçelerde tek tek kullanılabilir.
Fotoğraf 6. Karaçamın görünüşü
�� Pinus pinea: Fıstık çamı
Akdeniz kıyılarında yetişmektedir. Ülkemizde Güney ve Batı Anadolu’da, Marmara’da ve Doğu Karadeniz’de yetişir. Gençken yuvarlak- top biçimli, yaşlı halde dağınık yapıya sahiptir. Gençken kuvvetli büyür. 15- 20 m boy yapar. Düzgün bir gövdeye ve bu gövdeden dik olarak çıkan yatay duruşlu dallara sahiptir. İğne yaprakları parlak açık yeşil renkli, 10-20 cm uzunlukta ve uç kısmı sivridir. 4 yıl ömürleri vardır. Kozalakları kestane renginde, yuvarlak 10-15 cm uzunlukta ve 6-10 cm genişlikte çok kısa saplı ve genellikle reçinelidir. Tek veya iki tanesi karşılıklı dizilmiştir. Tohumları sert, soluk kırmızı, uzunca ters yumurta biçiminde ve 3. yıl olgunlaşırlar. Yetişme istekleri bakımından seçici değildir.
Fakir, kumlu, kireçli veya killi topraklarda kurak iklimlerde yetiştirilebilirler. Güneşli yerleri severler. Soğuk ve sert iklimlerde gelişmezler. Işık isteği fazladır. Düzenli iklimleri
severler. Tohumla üretilirler. 5–6 haftalık bir katlamadan sonra ilkbaharda ekilmelidir. Ekim açık alanlara yapılabilir.
Rüzgâra dayanıklıdır. Kumulların durdurulmasında ve ağaçlandırılmasında kullanılır. Tuzlu topraklarda ve sahil kenarlarında rahatlıkla yetiştirilmektedir. Durgun taban suyundan kaçınır. En çok yüz yıl yaşar.
�� Pinus sylvestris: Sarı çam
Çok geniş alanlarda yetişmektedir. Yurdumuzda Doğu Anadolu, Kuzey Anadolu, Kuzeybatı ve Orta Anadolu’da doğal olarak yetişmektedir. Başlangıçta konik bir yapıda iken daha sonraları dağınık bir yapı oluştururlar. Önceleri yavaş daha sonraları hızlı büyürler. Maksimum 40 m boylanırlar. İğne yaprakları ikili, mavi yeşil, kıvrık, sık dizilmiş, 4-5 cm uzunlukta, uçları sivridir. Ömürleri 4–5 yıl kadardır. Genç sürgünler sarımtırak yeşil renkte ve tüysüzdür. Genç gövdenin yukarısı ile dalları sarı renklidir. Adını buradan almaktadır. Kozalakları mat gri kahverengi, konik, uçları aşağı doğru yönelmiştir. 3-7 cm uzunluğa ve 2-3 cm genişliğe sahiptir. Kozalaklar ikinci yılın sonbaharında olgunlaşır. Tohumları gri veya siyahımsı yumurta biçimindedir.
�� Pinus mugo: Dağ çamı
Orta ve Güney Avrupa’nın dağlık bölgelerinde yetişmektedir. 5-10 m boylanmaktadır. Dallar çevrel olarak dizilmiştir. İğne yapraklar koyu yeşil, 3-8 cm uzunlukta ve sık dizilmiş, ucu küttür. Kozalakları 2–6 cm uzunluktadır. Toprak isteği bakımından seçici değildir. Soğuk ve rüzgâra karşı dayanıklıdır.
6. Karşılaşılan Önemli Hastalık ve Zararlılar
Yaprak biti, kabuklu bit, kırmızı örümcek en çok görülen zararlılardır. Kök çürüklüğü ve pas ise en çok görülen hastalıktır.